1. Η ιστορία

Παλιά ήταν οι άνθρωποι, τα ζωντανά, ο Ναός², η δίψα. Υστερα ήρθε η Κρήνη με το ακέφαλο άγαλμα³. Πέρασαν χρόνοι πολλοί κι ήρθαν οι άλλοι κατακτητές από την ανατολή. Εφτιαξαν χώρο (ένα σεμπίλι-κρήνη φιλανθρωπική) για πάγο, για δροσιά (Σεμπίλ Χανέ)⁴ και ο Ναός έγινε άλλος ναός. Μα ο σεισμός, που δε λείπει από τα μέρη μας, δεν άφησε τίποτα όρθιο. Διάλεξε μονάχα, για να μείνει, τον Ναό, την Κρήνη και το χώρο για τον πάγο, για να δροσίζονται οι περαστικοί. Ξανά μαζεύτηκαν οι άνθρωποι και περιφέρανε την ύπαρξη και τα βάσανά τους γύρω από τα έργα αυτά, που έμειναν όρθια . Ηταν οι εστίες τους, τα σημεία αναφοράς τους. Ακολούθησαν οι καραγωγείς, με τα άλογα, τα μακριά κάρα και οι χαμάληδες με τις χειράμαξές τους. Έζωσαν την πλατεία παράγκες, πολλές παράγκες και γύρω χαμόσπιτα, που έκλειναν μέσα τους χαρές, πόνους, δυστυχίες και φρουρούσαν το χώρο. Υπήρχαν σκέπαστρα πρόχειρα, πολλά και μια βουή συναλλαγής μιας αγοράς φτωχής. Τα έργα των ανθρώπων έγιναν πια μνημεία και βρίσκονται πάντα εκεί πεισματωμένα, ριζωμένα.

Με την απελευθέρωση ήρθε νέος χαλασμός από τους δικούς μας, τους ελευθερωμένους με την επέλαση του καινούργιου, του νέου, που είχε τη μορφή του αφανισμού του παλιού. Κατεδάφισαν, εγκατέλειψαν, ισοπέδωσαν ό, τι δεν καταλάβαιναν, ό, τι δεν χρειάζονταν. Κάθε παλιό θεωρήθηκε άχρηστο, επικίνδυνο, έπρεπε να φύγει και μαζί έφευγαν οι μνήμες, οι ανάσες κι οι ψυχές αυτών, που θυσιάστηκαν για την κατασκευή τους. Πολύ αργά κατάλαβαν, οι νεότεροι, πως όταν σβήνεις μνήμες πεθαίνεις. Τότε, και για τις ανάγκες των ανθρώπων, ο χώρος άρχισε πια, στα σοβαρά, να γίνεται πλατεία. Οι παράγκες έγιναν πολυκατοικίες. Πρώτο θύμα τους ο Ναός εφτακοσίων ετών! Κουτσουρεύτηκε κι η Κρήνη, έμεινε μόνο η πρόσοψή της. Τα κάρα και τα άλογα έγιναν αυτοκίνητα. Πλήθος μέγα, αλόγιστα χρησιμοποιούμενα, δημιούργησαν το αδιαχώρητο. Ακολούθησε πανδαιμόνιο, η τρέλα, το χάος. Σεβάστηκαν τις μηχανές οι νεότεροι και παραμέρισαν τον άνθρωπο που βαδίζει, που πρέπει να βαδίζει, να περιπατεί!…

2. Ο καλλιτέχνης

Και ήρθε η ώρα του αρχιτέκτονα, για να πει τη γνώμη του, να βοηθήσει, να δώσει λύση, να βάλει τάξη στο χάος. Μερικές φορές φαίνεται ωσάν οι ασχολούμενοι με την τέχνη να μην αντιλαμβάνονται απολύτως την ευθύνη τους. Δεν καταλαβαίνουν πως εισβάλλουν όχι μόνο στο σώμα αλλά και, κυρίως, στην ψυχή, αυτή τη μυστήρια, άγνωστη ύπαρξή μας!

Τα έργα τους δεν είναι ζωγραφιές άψυχες, μακέτες. Δεν παριστάνουν αντικείμενα, που ούτε πέφτουν ούτε σκοντάφτεις πάνω τους, όπως έλεγε μεγάλος λαϊκός ζωγράφος μας. Υπάρχει ο ήλιος, που σε καίει, το νερό, που σε πνίγει και ο αέρας. Πρέπει να περπατήσεις, στα έργα τους αυτά, να πας απέναντι, να ξαποστάσεις, να ανταλλάξεις απόψεις, ιδέες, να αφήσεις για λίγο πίσω σου τη φύση, να απομονωθείς, να χωθείς μέσα στους ανθρώπους, να κουβεντιάσεις για τα προβλήματά τους, να πάρεις από τη χαρά τους, να δώσεις στη θλίψη τους. Μ’ άλλα λόγια, να ζήσεις μέσα στο πραγματικό έργο τους και όχι στο μυαλό τους!

Ο αρχιτέκτονας, που καλείται να αναπλάσει μια πλατεία, γνωρίζοντας καλά τις ανάγκες αυτές, διαμορφώνει, παρεμβαίνει και καμιά φορά επεμβαίνει. Οδηγεί, καθοδηγεί, τονίζει, υπερτονίζει ορισμένες από αυτές (τις ανάγκες), εκτρέπει και παρεκτρέπει άλλες. Ο ρόλος του είναι σημαντικός, παιδευτικός κι η εξουσία του μεγάλη!

Οι πλατείες είναι ένας χώρος, όπου υφαίνονται οι σχέσεις των ανθρώπων. Εκεί αναπτύσσονται σχέσεις φιλίας, εχθρότητας, μίσους, αγάπης, συνήθειας, απογοήτευσης . Εκεί πλάθεται το σώμα της κοινωνίας. Για τον μελετητή-αρχιτέκτονα η διαμόρφωση ή η ανάπλαση ενός δημόσιου χώρου αποτελεί μεγάλη πρόκληση αλλά και σπουδαίο πεδίο δοκιμασίας. Είναι ένα παιχνίδι σχεδίων, όγκων, υλικών, μα πάνω απ’ όλα παιχνίδι με κινούμενους ανθρώπους του αύριο, ανήσυχους, δραστήριους, αμέριμνους, ανυποψίαστους, απρόσεκτους, θυμωμένους, ευτυχισμένους, επαναστατημένους, που, αν πετύχει, προσφέρει στους ανθρώπους αυτούς μεγάλες στιγμές απόλαυσης και ηδονής, επαφής και κοινωνίας, ηρεμίας, γαλήνης και ομορφιάς.

Ο σεβασμός της ιστορίας, πρόσφατης και παλαιάς, είναι όρος απαράβατος, που πρέπει να τηρήσει ο καλλιτέχνης, αλλιώς μοιάζει με εκείνον που καταστρέφει τη φωλιά των ζώων (μελισσών, μυρμηγκιών…), που ζουν σε κοινωνίες οργανωμένες και εκείνα μοιάζουν χαμένα, δυστυχή κι αναζητούν αλλού καταφύγιο. Μοιάζει με βίαιη, υποχρεωτική προσαρμογή.

3. Τι έπρεπε να γίνει;

1. Κατά την ταπεινή μας γνώμη η ανάπλαση της πλατείας, τουλάχιστον η μελέτη, θα ήταν σωστό να αφορά σ’ ολόκληρη την πλατεία και στις παρόδους της. Τέτοια έργα δεν κομματιάζονται, για οποιονδήποτε λόγο. Στην αντίθετη περίπτωση, πρακτικά και αισθητικά, το έργο αποτυγχάνει.
2. Να παίξουν το ρόλο του οδηγού τα δυο εναπομείναντα μνημεία και να ανακαινισθούν.
3. Να κτιστούν οι τέσσερις γωνίες του κατεδαφισμένου ναού του Σωτήρα, μέχρι το ύψος του ενός μέτρου, ώστε να ορίζεται η θέση όπου βρισκόταν. Να τοποθετηθούν προστατευμένες φωτογραφίες του ναού και του γύρω χώρου, καθώς και κατόψεις και τομές του κτίσματος, με σύντομες πληροφορίες για την ιστορία και την τύχη, που είχε το μνημείο επί των ημερών μας. Όποιος κατεδαφίζει μνημεία και δεν αφήνει ίχνος απ’ αυτά είναι καταστροφέας της συλλογικής ιστορικής μνήμης.
4. Να χρησιμοποιηθεί υλικό επίστρωσης από πετρώματα κρητικά και να δοθεί έμφαση στις βιοκλιματικές τους ιδιότητες.
5. Να φύγουν οι δημοτικές τουαλέτες (υπάρχουν άλλες στην αγορά που θα έπρεπε να αξιοποιηθούν). Να φύγουν οι κάδοι των σκουπιδιών και να βρεθεί λύση αποκομιδής των απορριμμάτων από την υπηρεσία του δήμου σε συνεννόηση με τον Εμπορικό Σύλλογο.
6. Να φύγει το έκτρωμα που λέγεται σιντριβάνι.
7. Να κλείσει ο κεντρικός δρόμος για τα αυτοκίνητα (πλην των λεωφορείων) και να δοθεί λύση στο κυκλοφοριακό από άλλους δρόμους, ώστε η πλατεία να ενοποιηθεί.

4. Σήμερα η πλατεία…

Είναι καλύτερη από πριν, όπως απάντησε ένας αρχιτέκτονας σε σχετική ερώτησή μου, αλλά… είναι μια… πολυτελής (λόγω μαρμάρου) μισή πλατεία, στην οποία δεν μπορούμε να περπατήσουμε.

Εκείνο που κάνει την πλατεία άχαρη και αφιλόξενη, πριν ακόμα παραδοθεί, δεν είναι μόνο το ακριβό και μεγαλοπρεπές μάρμαρο (πέτρα Χαλκίδας), που ευχαρίστως δέχεται και θα δέχεται τη λέρα, ό, τι κι αν κάνουν οι ειδικοί . Είναι οι κλίσεις (αναγκαίες;), το μη επίπεδο, τα χοντροκομμένα μαρμάρινα πεζούλια-ζαρντινιέρες, οι δημοτικές τουαλέτες στο κέντρο της και πλάι στα μνημεία, που δεινοπαθούν σε ένα παντελώς αταίριαστο καινούργιο περιβάλλον, τα επικίνδυνα εμπόδια των περίεργων προεξοχών και η ξεκάρφωτη ψευτομοντέρνα εικόνα της. Φαίνεται πως φέρνει μια ιδέα κιτς, κακού γούστου, καλυμμένου με ακριβά υλικά. Μια πλατεία χωρίς προσωπικότητα!

Οφείλουμε να ομολογήσουμε, βέβαια, πως το έργο του μελετητή είναι δύσκολο, ιδιαίτερα για μια ήδη υπάρχουσα κεντρική πλατεία, με ιδιαιτερότητες και δυσκολίες σημαντικές. Εννιά δρόμοι αρχίζουν ή καταλήγουν σ’ αυτήν, ένας κεντρικός δρόμος τη διασχίζει, δεν είναι επίπεδη, υπάρχουν μνημεία ριζωμένα μέσα της. Πρέπει λοιπόν, ο μελετητής να διαχειριστεί με τον πιο πρόσφορο τρόπο ένα κουτσουρεμένο παρελθόν και να προβλέψει ένα μέλλον!

Οι υπερβολές σε μια πλατεία έκτασης ενός στρέμματος είναι πολλές. Τα φρεάτια των ομβρίων, μικρά, μεγάλα είναι τριάντα! Τα φωτιστικά είκοσι πέντε! Οι ογκώδεις ακαλαίσθητες, μαρμάρινες ζαρντινιέρες, που δύσκολα θα τις φανταστούμε καθίσματα ανάπαυσης, περισσότερο μοιάζουν με τάφους, είναι πέντε. Οι ορθομαρμαρώσεις του τύμβου των αποχωρητηρίων και το ύψος του είναι υπερβολή. Αν σταθεί κανείς μπροστά στην είσοδο του ξενοδοχείου OLYMPIC θα δει τον τύμβο στο ίδιο ύψος με την κρήνη! Οι ράμπες για την εξυπηρέτηση των ΑΜΕΑ, όταν είναι πολλές και άσχημα μελετημένες, υπάρχει πιθανότητα να προκαλέσουν κινητικές δυσκολίες και σε άλλους! Η διακριτική(!) αλλά πολύ επικίνδυνη χάραξη-οριοθέτηση του παλιού δρόμου των ταξί τι άραγε να εξυπηρετεί; Η κορνίζα από μάρμαρο, γύρω από τη ρίζα των δέντρων, έπρεπε ανυπερθέτως να περισσεύει κατά τέσσερις πόντους από το επίπεδο της πλατείας;

Σε γενικές γραμμές και εν κατακλείδι, το έργο της ανάπλασης έπρεπε να γίνει, αλλά όπως έγινε δεν είναι για να περιπατεί, να ξεκουράζεται ο δημότης. Η πλατεία τού είναι ξένη!

Όχι, δεν είμαστε παράξενοι, αχάριστοι, μεμψίμοιροι και άσχετοι οι πολίτες αυτής της πόλης απέναντι σε κάθε έργο, όπως πιστεύουν μερικοί επαΐοντες. Αντίθετα, υπήρξαμε απαράδεκτα επιεικείς κι αδιάφοροι μέχρι σήμερα απέναντι σε κάθε καταστροφή, κακοτεχνία, αυθαιρεσία.

Κανείς σχεδόν, ως τώρα, απ’ όσους είχαν λόγο κι εξουσία, δεν καλλιέργησε μιαν αισθητική, δεν μας βοήθησε, δεν μας συνέτρεξε να δούμε και να απολαύσουμε κάτι καλό, εξαιτίας ακριβώς αυτής της δεδομένης γι’ αυτούς αδιαφορίας μας.

Μερικές φορές πρέπει να παραδεχτούμε πως, δυστυχώς ή ευτυχώς, τις σπουδαίες πλατείες τις φτιάχνουν μόνον οι ίδιοι οι άνθρωποι, που τις χρησιμοποιούν σαν χώρους ανθρώπινους, κοινωνικούς, χώρους πολιτικούς. Και αλίμονο στην πλατεία και τον μελετητή της, όταν τους γυρίσει την πλάτη ο άνθρωπος!

1. (Δες “Η εξέγερση των μαζών” Ορτέγκα Υ Γκασέτ σελ. 189-190).

2. Ο περίφημος Ναός του Σωτήρα χτίστηκε στο τέλος του 13ου αιώνα . Κατεδαφίστηκε το 1973, λόγω… επικινδυνότητας!

3. Η Κρήνη του Bembo κατασκευάστηκε το 1552-1554. Το 1938 κατεδαφίστηκε η δεξαμενή του ολοκληρωμένου έργου, προκειμένου να διαμορφωθεί η πλατεία και έμεινε μόνο η πρόσοψη

4.“Σεμπίλ (Sebil) σημαίνει φιλανθρωπική κρήνη στο δρόμο, για να δροσίζει το διψασμένο διαβάτη, να συχωρά και να μακαρίζει εκείνον που το έκτισε, «…με ιδιαίτερη φροντίδα, σε ιδιότυπο σχέδιο το 1776 ο πλούσιος Χατζή Ιμπραχίμ αγάς». Από το βιβλίο του Στεργ. Σπανάκη, “Το Ηράκλειο στο πέρασμα των αιώνων”, έκδοση Δήμου Ηρακλείου 1990.

* Ο Μανόλης Ευκλ. Χρονάκης είναι παιδίατρος